Osmanlı’da Ulûm-i Tabîiyye: Âlimler, Eserler ve Meseleler
İstanbul Araştırma ve Eğitim Merkezi (İSAR) son yıllarda Osmanlı ilim hayatına dair genişleyen literatüre katkı sağlamak amacıyla Osmanlı ilim geleneğinin farklı dallarını işleyen ve bunların hem İslam düşünce geleneği hem de genel düşünce tarihi içindeki yerini değerlendirmeyi ve yeniden belirlemeyi amaçlayan bir dizi sempozyum düzenlemektedir.. Bu kapsamda şimdiye kadar sırasıyla kelâm, fıkıh, tasavvuf, tefsir, hadis, ulûm-i Arabiyye, mantık-münazara, tarih ve ahlak disiplinlerine odaklanan dokuz sempozyum düzenlemiş ve her bir sempozyumun çıktısı edisyon kitap olarak yayımlanmıştır. Bu sempozyumların onuncusu Osmanlı döneminde “ulûm-i tabîiyye” hakkında olacaktır.
Diğer düşünce geleneklerinde olduğu gibi İslam düşünce geleneğinde de tabiat, insanın bilme ve anlama merakının temel nesnelerinden biri olmuştur. Tabiatı bilme ve anlamaya yönelen bir disiplin olarak tabii ilimler ise varlığında insanın iradesi ve sanatının bir dahli bulunmayan tabii cismi ve özelliklerini inceler. Bu çerçevede doğa bilimleri cismin oluşu ve yapısı, hareket, hareketin ilkeleri, zaman, mekân, elementler, madenler, meteorolojik olaylar, bitkiler, canlılar gibi cisim ve cismin tabiatta ortaya çıkan farklı tezahürlerini inceler.
8. yüzyılda çeviri hareketleriyle İslam düşünce tarihinde sistemli bir şekilde incelenmeye başlayan doğa bilimleri sonraki yüzyıllar boyunca kimyevî nitelikçi, kelamî atomcu ve meşşaî nitelikçi bilimsel açıklama yaklaşımlarına sahip farklı bilginler tarafından geliştirilmeye devam etmiştir. Tabiat bilimlerine farklı açılardan katkı sağlayan bu bilginler arasında Nazzâm, Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf, Câbir b. Hayyân, Dîneverî, İbn Ahî Hizâm, Ebû Bekir er-Râzî, İbn Vahşiyye, Bîrûnî, İbn Sînâ, İbnü’l-Avvâm, Kazvînî, İbnü’l-Baytâr, Demîrî gibi isimler sayılabilir.
Osmanlıların ilk yüzyıllarında Arapça ve Farsça eserlerden istinsah ve tercüme edilen eserler sayesinde klasik felsefe-bilim geleneğinin tabii bilimler alanındaki kavramsal dağarcığı, meseleleri ve tartışmaları tevarüs edilmiş, bununla birlikte telif, şerh ve yeniden inşa tarzındaki çevirilerle bu bilimlerin hem teorik hem pratik meseleleri üzerinde araştırmalar genişletilmiştir. Müstakil bilimler tarzında olmasa da hem meşşâi hem işrakî hem kelamî hem irfanî ekollere mensup düşünürler büyük hacimli kitaplarında tabii bilimlerle ilgili meseleleri incelemişlerdir. 17. yüzyıldan itibaren daha çok Avrupa dillerinden tercümeler yapılırken 18. yüzyılın son çeyreğinden itibaren kurulan eğitim kurumlarında ise daha çok Avrupa’da gelişen literatür takip edilmeye başlanmıştır.
Ulûm-i tabîiyyenin İslam düşüncesinin erken dönemlerinde ortaya çıkışı, tedvini ve gelişimi noktasında kısmî araştırmalar yapılmışsa da Osmanlı’daki seyri hakkında derinlikli ve kuşatıcı araştırmalar henüz yapılmamıştır. Bu sempozyum doğuşu, gelişimi, tasnifleri, dönemleri, meseleleri, eserleri ve kişileri bazında Osmanlı’daki tabiat bilimlerine dair temel bir resim tespit ederek konunun daha ileri boyutta araştırmalara konu olmasını sağlayacaktır.
Sınırlandırıcı olmamakla birlikte sempozyumun başlıkları şu örnek temaları içermektedir:
- Osmanlı’da tabiat düşüncesinin kapsamı, ana durakları ve dönemleri
- Osmanlı dönemi tabiat bilimlerinin, genel olarak tabiat bilimleri tarihi ve düşüncesi içindeki yeri
- Osmanlı’da tabiat bilimlerine dair yazılmış metinlerin ve yazarların tasnifleri (kronolojik, bölgesel, mesleki, konu bazlı vb.)
- Osmanlı’da ilimler tasnifinde tabiat bilimlerinin yeri
- Tabiat bilimlerinin diğer disiplinlerle ilişkisi
- Kelam, işrakilik, tasavvuf geleneği ve meşşâî geleneğin eserlerinde tabiat bilimlerine dair meseleler
- Osmanlı’da Kimya, Mineraloji, Meteoroloji, Botanik, Zooloji gibi ana tabiat bilimlerine dair eserler ve meseleler
- Osmanlı’da tabi bilimlerin alt dallarından Jeoloji, Sismoloji, Ziraat, Baytarlık, Avcılık, Mekanik, Med-Cezir, Hidrostatik, Gastronomi, Ormancılık gibi alt bilimlere dair eserler ve meseleler
- Osmanlı’da münhasıran tabiî bilimlerdeki teorilerle ilişkisi bağlamında rüya tabiri, ilm-ihavass, acâibü’l-mahlûkât, ilm-i cevâhir, ilm-i kıyâfe, ilm-i firase, astroloji, ilm-i nirencât, ilm-i tılsımâta dair eserler ve meseleler
- Osmanlı’daki tabiat bilimlerine dair eserlerin kaynakları
- Osmanlı’da tabiat bilimleri bağlamında yapılan tercümeler
- Osmanlı’databiat bilimlerine dair yazılmış eserlerinin telif türleri (istinsah, tercüme, telif, şerh, haşiye vb.)
- Osmanlı’da tabiat bilimlerinin tedris ve araştırma mekanları (enderun, medreseler, mektepler, mühendishaneler, şifahaneler vb.)
- Osmanlı düşünürlerinin tabiat bilimlerinden beklentileri ve bu bilimi anlamlandırma biçimleri
- Osmanlı döneminde tabiat bilimleri alanında çalışan yazan düşünürlerinin telif motivasyonları, sürdürdükleri fikrî gelenekler
- Tabiat bilimleri açısından İstanbul ve Anadolu kütüphanelerindeki yazma eser koleksiyonlarının değerlendirilmesi
- Osmanlı döneminde tabiat bilimlerine dair özel problemlere odaklanan risale gelenekleri (cevher-i ferd, zaman, mekân, hareket, cevher, araz, gökkuşağı risaleleri vb.)
- Batılılaşma döneminde modern tabiat bilimlerinin alımlanışı
Not
Programın ardından seçili tebliğlerin kitap bölümü olarak düzenlenmesi için yazarlara süre tanınacak ve metinler müstakil bir editöryal kitabın bölümü olarak yayımlanacaktır.
İstanbul’da gerçekleştirilecek sempozyumun dili Türkçe, Arapça ve İngilizcedir.
Kabul edilen tebliğcilerin seyahat ve konaklama masrafları karşılanacaktır.
Bildiri özetleri en fazla 250 kelime olarak düzenlenmelidir.
Özetler, başvuranların iletişim bilgileri ve akademik CV’leriyle birlikte symposium@isar.org.tr adresine gönderilmelidir.